ΤΑ ΜΑΧΑΙΡΙΑ ΣΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ

[spyrosp]

Μαχαίρια.

Βρε μάγκα, το μαχαίρι σου για να το κουσουμάρεις
πρέπει να έχεις την ψυχή, καρδιά για να το βγάλεις.
ΚΟΥΤΣΑΒΑΚΙ Ανέστη Δελιά, 1936


Το κείμενο γράφτηκε από τον Πάνο Σαββόπουλο και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Δίφωνο του Ιουλίου

Για τα μαχαίρια στα ρεμπέτικα και στη μαγκιά θα πούμε σήμερα και σε αντίθεση με τα ζεστά, χαϊδευτερά και ευλογημένα κομπολόγια, αυτά είναι κρύα, αιχμηρά και τελικά επικίνδυνα. Όπως «κρύες» ακούγονται και οι γνωστές λαϊκές εκφράσεις «Είναι στα μαχαίρια», «Το μαχαίρι έφτασε στο κόκαλο» και άλλες.
Σύμβολο ανδρισμού ήταν κάποτε το μαχαίρι για τους μάγκες και οπωσδήποτε το θέμα «μαχαίρι και ανδρισμός» έχει πολύ ψωμί… Οι περισσότεροι μάγκες στερέωναν το μαχαίρι τους στο ζουνάρι με το οποίο τύλιγαν τη μέση τους, έτσι ώστε αυτό να φαίνεται. Κάποιοι μάγκες όταν έμπαιναν στην ταβέρνα και πριν ακόμα παραγγείλουν οτιδήποτε, κάρφωναν το μαχαίρι τους πάνω στο τραπέζι. Οι ειδικοί περί την ανθρώπινη ψυχή λένε ότι αυτό το έκαναν διότι δεν ήταν πολύ υπερήφανοι για τον φαλλό τους και ενδεχομένως τη λειτουργία του, οπότε πρέπει «κάτι» να δείξουν. Η περίπτωση είναι ανάλογη με αυτή του επιδειξιομανή («περιστεράκια» επί το λαϊκότερον) ο οποίος με τις «επιδείξεις» του θέλει να αποδείξει ότι δεν είναι ευνουχισμένος.
Γενικά δε θα χαρακτήριζα τη μαγκιά σαν αιμοβόρα και εκδικητική. Σημειωτέον ότι η φράση «θα σου πιω το αίμα» δεν προέρχεται από τον κόσμο της μαγκιάς και έχει σχέση με τη συνήθεια αυτού που χτυπούσε με μαχαίρι να γλείφει μετά την πράξη του την ματωμένη λεπίδα. Η βαθύτερη αιτία είναι ότι ήθελε έτσι να πάρει τη δύναμη του θύματός του, κάτι που έχει τη ρίζα του στις «κανιβαλιστικές ταυτίσεις» (ενσωμάτωση) για τις οποίες μιλάει η ψυχανάλυση. Η εκκλησιαστική φράση «Σώμα και αίμα Χριστού μεταλάβετε…» δεν είναι καθόλου άσχετη μ’ αυτό, μόνο που εδώ πρόκειται για πράξη συμβολική, έξω που η «θυσία» είναι αναίμακτη.
Η πόσις αίματος πάντως έχει περάσει και σε κάποια ρεμπέτικα. Αναφέρω ενδεικτικά:
1. ΑΠΟ ΚΑΤΩ ΑΠ’ ΤΙΣ ΝΤΟΜΑΤΕΣ (Παραδοσιακό) - Γ. Ιωαννίδης, 1928.
Στο 4ο στιχάκι ακούμε: «Βάρα με με το στιλέτο κι όσο αίμα βγάλω πιέ το».
2. Ο ΠΙΤΣΙΡΙΚΟΣ – Γ. Δραγάτση, Μ. Φρατζεσκοπούλου, 1934.
Στο τελευταίο στιχάκι ακούμε: «Σαν θέλεις αίμα για να πιεις έβγα για να μ’ εκδικηθείς».
3. ΧΘΕΣ ΤΟ ΒΡΑΔΥ ΣΤΟΝ ΤΕΚΕ – Στ. Χρυσίνη, Σ. Περπινιάδης, 1934.
Το 4ο στιχάκι λέει: «Τα τσιμπουκάκια αν πειραχτούνε το αίμ’ αμέσως θα σάς το πιούμε».
Οι μάγκες χρησιμοποιούσαν το μαχαίρι κυρίως σαν όπλο άμυνας και προστασίας τους, για να επιβάλλουν τον δικό τους «νόμο», για να εκδικηθούν και για να απειλήσουν. Τις πιο πολλές φορές το χρησιμοποιούσαν μόνο για απειλή κι αυτό λέει πάρα πολλά… Πολλά είναι όμως και τα τραγούδια τα οποία μιλάνε για απειλές με μαχαίρι. Να κάποια ενδεικτικώς.
1. Το πιο χαρακτηριστικό, νομίζω, τραγούδι που μιλάει για χρήση μαχαιριού με σκοπό απειλές και…φιγούρα, είναι το ΚΟΥΤΣΑΒΑΚΙ του Ανέστη Δελιά από το 1936. Κάποια στιχάκια τα λένε όλα: «Βρε μάγκα το μαχαίρι σου για να το κουσουμάρεις, πρέπει να έχεις την ψυχή, καρδιά για να το βγάλεις». Και παρακάτω «Αλλού να πας φιγουρατζή να κάνεις τη φιγούρα…» και στο τέλος «…θα ‘ρθω με το κουμπούρι μου και θα σε ξεφτιλίσω.»
«Κουσουμάρω» εδώ σημαίνει «χρησιμοποιώ», «μεταχειρίζομαι».
2. Συναφές είναι και το ζεϊμπέκικο του Μάρκου Ο ΣΥΝΑΧΗΣ (1934), με θέμα έναν που κρατάει «…μια δίκοπη μαχαίρα». Ακούμε λοιπόν:
«Με ποιόν τα ‘χεις συνάχη μου και πας να καθαρίσεις
την ηθική σου θίξανε και πας να εγκληματήσεις».
3. Για αποτελεσματική απειλή με μαχαίρι ακούμε στο ζεϊμπέκικο του Κώστα Τζόβενου ΕΝΑΣ ΜΑΓΚΑΣ ΣΤΟΝ ΤΕΚΕ ΜΟΥ με τη Ρόζα Εσκενάζη από το 1933. Ο ζημιάρης μάγκας λοιπόν που σ’ έναν τεκέ έσπασε τον αργιλέ, πέταξε το καλάμι και τσάκισε το μπαγλαμά, όταν απειλήθηκε με μαχαίρι απ’ τον τεκετζή τού είπε «Για σταμάτα βρε βλαμάκι μην τραβάς το μαχαιράκι, θα πλερώσω τη ζημιά σου μη χαλάει η καρδιά σου».
4. Στο ζεϊμπέκικο ΜΠΕΛΕΝΤΕΡΙΑ του Σ. Περιστέρη από το 1934 με τον Ζ. Κασιμάτη, ακούμε για σύρραξη σε τεκέ που την έπεσαν μπάτσοι (έτσι αναφέρονται στο τραγούδι) και την προσπάθεια των θαμώνων να σώσουν το ιερό τους σκεύος, δηλαδή τον αργιλέ (μάπα). Λένε λοιπόν στους…εισβολείς: «Τον μάπα εμείς δε δίνομε το αίμα μας το χύνομε, τραβάτε τα μαχαίρια σας τον αργιλέ στα χέρια σας».
5. Μεγάλο ενδιαφέρον, από πολλές απόψεις, έχουν οι απειλές με μαχαίρι που εκτόξευαν κάποιοι εναντίον γυναικών. Σχεδόν ποτέ δεν κινδύνευε η ζωή της δύσκολης, άστατης ή και άπιστης γυναίκας. Συνήθως δηλώνονταν απειλητικά η πρόθεση για…κατάλυση της συνέχειας της επιδερμίδας της και υπαινίσσομαι το σημάδεμά της. Ο Κώστας Σκαρβέλης έχει δύο ωραιότατα σχετικά παραδείγματα με απειλές σε άτακτες κυρίες και μάλιστα με την ίδια φράση-απειλή. Το ένα είναι η ΤΟΥΡΚΟΛΙΜΑΝΙΩΤΙΣΣΑ με τον Γ. Ασίκη, από το 1933. Λέει: «Θα σου ανοίξω μια πληγή στο στήθος το βαμμένο…».
6. Οι ρεμπέτισσες όμως, δεν φοβόντουσαν καθόλου τα μαχαίρια. Έτσι στη ΛΙΛΗ ΤΗ ΣΚΑΝΔΑΛΙΑΡΑ του Π. Τούντα από το 1931, ακούμε τη Λιλή να λέει «…δε φοβούμαι τα μαχαίρια…».
7. Στο συρτό ΣΤΟ ΝΤΟΥΡΣΕΚΙ του Τσάμα, με τον Ρούκουνα απ’ το 1936 ο απατημένος βλάμης απειλεί και την άπιστη αλλά και το γκόμενο: «…και θα φάτε καρπαζιές και στο τέλος μαχαιριές …».
8. Μια γουστόζικη φράση με μαχαίρι βρίσκομε στο ΣΟΥ ‘ΧΕΙ ΛΑΧΕΙ του Γ. Μπάτη απ’ το 1932. Λέει λοιπόν το προτελευταίο στιχάκι: «Παναγιά μου δώσ’ του δώσ’ του μαχαιριές κι εγώ γιατρός του».
16. Να μην ξεχάσω και την ΕΛΛΗ (Παραδοσιακό της Σμύρνης). «Η Έλλη θέλει σκότωμα με δίκοπο μαχαίρι, γιατί άφησε τον άντρα της και πήρε κομισιέρη» ακούμε σε τέσσερις ( ! ) από τις έξη ηχογραφήσεις που έγιναν σε Σμύρνη, Αθήνα και Αμερική από το 1919 ως το 1926 με τους: Γιώργο Βιδάλη, Γιώργο Κατσαρό, Μαρίκα Παπαγκίκα και Αμαλία Βάκα.
Και μετά τις απειλές με μαχαίρια να περάσομε σε…πράξεις μ’ αυτά. Και πρώτα σε τραγούδια με τραυματισμούς, πάντα ενδεικτικώς.
1.Στο παραδοσιακό ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΖΕΪΜΠΕΚΙΚΟ με τον Νταλγκά από το 1929, ακούμε «…εκεί μού την εδώσανε τη μαχαιριά στη ράχη». Μάλιστα τη μαχαιριά την έφαγε ως φαίνεται από παλικαρά «επιδειξία», γι’ αυτό και τον ξεμπροστιάζει στο τελευταίο στιχάκι: «… τι το ‘χεις το πιστόλι και το κουμπούρι δίκαννο, να σε τρομάζουν όλοι;».
2. Ένα ζηλευτό παιδί-τζιμάνι βάρεσαν σύμφωνα με το τραγούδι ΤΟ ΜΠΑΓΛΑΜΑΔΑΚΙ ΣΠΑΣΕ σύνθεση του Αντώνη Νταλγκά από το 1933, με τον ίδιον. Δεν τον σκότωσαν όμως, αλλά «Πέντε μαχαιριές του δώσαν ρε για μια Σμυρνιά, δυό νταήδες Πειραιώτες μεσ’ στην Κοκκινιά».
3. ΜΕΣ’ ΣΤΟΝ ΤΕΚΕ ΤΗΣ ΜΑΡΙΓΩΣ των Σ. Περιστέρη – Κ. Μακρή από το 1935, με το Γ. Παπασιδέρη. Μιλάει για τραυματισμό μυστικού αστυνομικού και λέει «…τότε τράβηξα μαχαίρι και τον βάρεσα στο χέρι,….του ‘κανα μια ματσαράγκα και του το ‘στριψα του μάγκα».
Στα τραγούδια στα οποία ακούμε για φόνο με μαχαίρι, οι περισσότερες περιπτώσεις είναι εκ «προμελέτης» και λίγες είναι «εν θερμώ».
1. ΜΕΣ ΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΟΥ ΤΗ ΦΥΛΑΚΗ (Παραδοσιακό) Μ. Παπαγκίκα, 1926. Λέει: «Μεσ’ στου Συγγρού τη φυλακή σκοτώσαν ένα χασικλή» και «Τρεις μαχαιριές του δώσανε στον τόπο τον ξαπλώσανε».
2. Τα ίδια ακριβώς ακούμε και στον ΝΤΕΡΒΙΣΗ (Παραδοσιακό) πάλι με την Παπαγκίκα αλλά από το 1927.
3. Ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ (Παραδοσιακό) Αγγ. Καραγιάννη, 1928. Στην Πάτρα κάποιος Βαγγέλης (μάλλον πολύ …άντρας) μαχαίρωσε την αδερφή του Κατερίνα («…έβγαλε το μαχαίρι και την εχτύπησε…»), γιατί πήγε σε «καφενέ» και ήπιε καφέ και άργιλε μ’ έναν Ζακυνθινό.
4. Για καυγά θανάσιμο ακούμε στο τραγούδι ΟΙ ΔΥΟ ΣΕΡΕΤΕΣ του Μ. Χρυσαφάκη με τον Νταλγκά, από το 1933: «Και τραβάνε τα μαχαίρια και χτυπιόνται στα γερά και ο Γιάννης ξεμπερδεύει το Βαγγέλη το φονιά».
5. «…τον βλάμη που γουστάριζες τον έκανα κομμάτια…» ακούμε στο ζεϊμπέκικο του Μάρκου ΣΤΑ ΣΙΔΕΡΑ ΜΕ ΒΑΛΑΝΕ από το 1933 και βέβαια «κομμάτια» σημαίνει χρήση μαχαιριού. Άλλως τε στο δεύτερο στιχάκι λέει «…μόλις θα βγω απ’ τα σίδερα θα σφάξω κι άλλους δέκα».
6. Παρόμοιας υπόθεσης με το τραγούδι Ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ είναι και το ΜΑΝΑ ΜΗ ΜΕ ΚΑΤΑΡΙΕΣΑΙ του Κ. Σκαρβέλη με τον Γ. Κάβουρα, από το 1935. Ο αδερφός λέει για την αδερφή του ότι «…τη βάρεσα μες στην καρδιά…», γιατί «…αγκαλιασμένη ήτανε μ’ έναν γλυκό μου φίλο». Τι να πω; Άβυσσος η ψυχή του αδερφού, της αδερφής τον αδερφό.
Το μαχαίρι εμφανίζεται με διάφορα ονόματα στη μαγκιά και στα τραγούδια της:
1. Έτσι ακούμε για «λεπίδι» στο ΚΑΛΕ ΜΑΝΑ ΔΕ ΜΠΟΡΩ με το Σπαχάνη από το 1931: «…έφαγα μια λεπιδιά…».
2. Στο ΚΟΥΒΕΝΤΕΣ ΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ του Π. Τούντα με το Στελλάκη από το 1936, ακούμε με σπαρταριστό τρόπο για «κάμα»: «…τρεις κάμες ξεβρακώσαμε μα βγήκαμε χαμένοι…».
3. Στο ΜΙΑ ΜΠΑΜΠΕΣΙΑ ΘΕΛΗΣΑΝ των Σ. Περιστέρη – Κ. Μακρή από το 1936, με τον Κώστα Ρούκουνα, το μαχαίρι το λένε «βουβή»: «…και τη βουβή για χάρη σου να μου τήνε καρφώσουν…».
Δε θα μπορούσα να παραλείψω και κάποιες μαχαιριές αλλά σε εισαγωγικά, ήγουν με μεταφορική έννοια.
Έτσι στο ΛΟΥΛΑ ΜΟΥ ΑΘΗΝΟΥΛΑ ΜΟΥ του Τούντα από το 1934, με τη Μαριώ Μαρκοπούλου, ακούμε ότι «Μ’ ένα μαχαίρι δίκοπο με κάρφωσες…και καρφωμένο μ’ έχεις…».
Να μην παραλείψω να προσθέσω ότι τη φράση «τράκα τρούκα τη μαχαίρα» που προέρχεται από τη δημοτική παράδοση, την ψάρεψα σε δύο ρεμπέτικα.
1. Το παραδοσιακό Η ΝΤΑΜΙΡΑ με τον Νταλγκά, από το 1926: «Να κι ο Γιάννης από πέρα χράπα χρούπα τη μαχαίρα».
2. Τη ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΧΗΡΑ του Π. Τούντα με την Ισμήνη Διατσέντε το 1931 και τη Ρόζα: «Κι ο χασάπης από πέρα τράκα τρούκα τη μαχαίρα».
Ετυμολογικά η λέξη «μαχαίρι» είναι υποκοριστικό της λέξης «μάχαιρα» που σημαίνει το μεγάλο μαχαίρι και προέρχεται από τη μεσαιωνική «μαχαίριν» η οποία με τη σειρά της προέρχεται από την αρχαία «μαχαίριον».

Το κείμενο γράφτηκε από τον Πάνο Σαββόπουλο και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Δίφωνο του Ιουλίου

[tasosaigaleo]

Στο παραδόσιακο τράγούδι του 1928 με τον Χαρίλαο Πυρρή "Ο ΓΙΑΝΝΑΡΟΣ" ακούμε στο πρώτο δίστιχο:"Ήρθε ο Γιάννης από πέρα με κουτσαβιανή μαχαίρα,γειά σου Γιάνναρε"

[Dreamlander]

"Ήρθε ο Γιάννης από πέρα με κουτσαβιανή μαχαίρα,γειά σου Γιάνναρε"

Δεν νομίζω να λέει έτσι. Μου ακούγεται σαν κουσαντιανή μαχαίρα. Ίσως έχει σχέση με το Κουσάντασι (Kusadasi) που βρίσκεται στα παράλια της Μικράς Ασίας απέναντι από την Σάμο.

[tasosaigaleo]

Dreamlander έγραψε:
Δεν νομίζω να λέει έτσι. Μου ακούγεται σαν κουσαντιανή μαχαίρα. Ίσως έχει σχέση με το Κουσάντασι (Kusadasi) που βρίσκεται στα παράλια της Μικράς Ασίας απέναντι από την Σάμο.


Ξαναακουγοντάς το θα συμφωνήσω οτι όντως λέει Κουσαντιαννή και οχι κουτσαβιαννή.
το τραγούδι ειναι του 1929

[spyrosp]

Ο «χορός με τα μαχαίρια» δείχνει να είναι παλαιότερη υπόθεση. Ειδικότερα ο Ξενοφώντας, Κύρου Ανάβασις, Βιβλίο Στ', κεφ. 1, 5-6 λέει: “Έπεί δε σπονδαί τε εγένοντο καί έπαιάνισαν, ανέστησαν πρώτον μεν θράκες καί προς αύλόν ώρχήσαντο συν τοις όπλοις καί ήλλοντο υψηλά τε καί κούφως καί ταις μαχαίραις έχρώντο· τέλος δε ό έτερος τον έτερον παίει, ως πάσιν έδόκει πεπληγέναι τον άνδρα· ο δ' έπεσεν τεχνικώς πως” - Αφού και το συμπόσιο έγινε και έπαιξαν τον παιάνα, σηκώθηκαν πρώτα - πρώτα θράκες και σύμφωνα με τη μουσική χόρεψαν ένοπλοι και αναπηδούσαν ψηλά και ανάλαφρα και τα μαχαίρια χρησιμοποιούσαν. Στο τέλος ο ένας χορευτής χτύπησε τον άλλον, όπως σε όλους φάνηκε, και αυτός έπεσε στο έδαφος με κάποια τέχνη.
Στην Θράκη υπάρχει ο χορός του μαχαιριού ή αράπικος.
Επίσης, υπάρχουν πλούσιες παραδόσεις γεωργιανών και κοζάκικων χορών με μαχαίρια. Ιδιαίτερα σημασία δίνεται στη μουσικο-χορευτική έκφραση και τα παιδιά από πολύ μικρά διδάσκονται εθνικούς χορούς και πολεμικές τέχνες με σπαθιά και μαχαίρια.
Συνάμα υπήρχε στην Καππαδοκία ο χορός των μαχαιριών που χορευόταν από δύο νέους, με τη συνοδεία μουσικών οργάνων οι οποίοι κρατούσαν μαχαίρια. Ακολουθώντας τη μουσική πηδούσαν με λυγισμένα γόνατα και συνέκρουαν τα μαχαίρια ως μαχόμενοι πολεμιστές.
Ο χορός Maculele δημιουργήθηκε από τους Αφρικανούς σκλάβους που δούλευαν στις φυτείες ζαχαροκάλαμου. Το Maculele είναι ένας ιθαγενής παραδοσιακός πολεμικός χορός που παίζεται με ξύλινα μπαστούνια ή με μεγάλα μαχαίρια.
Τέλος στην Λέσβο υπάρχει ο “τζάμκος”, με ρυθμό 2/4, αργός συρτός που χορεύονταν από δύο. Είναι γνωστός και σαν “χορός των μαχαιρών”. Ο ένας κρατούσε στο χέρι μαχαίρι ή τσιμπίδα που έπαιρνε από τον μπουφέ όπου έψηναν τον καφέ και προσποιούνταν ότι απειλούσε τον άλλον που έμενε καθισμένος και απαθής.

[tasosaigaleo]

sto tragoudi tou Skouloudi M. "ainte re morti peidaiwti" to opoio tragoudithike apo ton D.Arapaki
kai apo ton Antwni Ntalga,anaferetai to maxairi sta eksis tria shmeia tvn stixwn: "ainte re morti re peiraiwti me t'aspro zwnaraki soy kai me ton kofti..."
"...kai gia na sviseis to meraki sou,wx,travas ton kofti ap'to zounaraki sou..."
"...kai ta pistolia kai ta maxairia egw ta komatiazw me ta dyo mou xeria..."
O teleytaios stixos einai mono stin ektelesi me ton Ntalga pou to tragoudi exei pio grigoro rythmo kai xwrese ena akoma kyklo stixwn kai refrain

[damalailama]

Μπράβο βρε παιδιά πολύ ενδιαφέροντα όλα τα άνωθι!Να συμπληρώσω απλώς ότι στην αργκό, το μαχαίρι λεγόταν κάμα ή διμούτσουνη (προφανώς παραπέμποντας στα δίκοπα μαχαίρια,με δυο κόψεις δηλαδή),ή μουγκό, περιγραφή στηριζόμενη μάλλον στον...αθόρυβο τρόπο λειτουργίας του!Και θα συμφωνήσω με τον Dreamlander, πράγματι το τραγούδι αναφέρεται σε κουσαντιανή μαχαίρα,και έχει σχέση με το Κουσάντασι .