Με αφορμή τα όσα ειπώθηκαν στα δύο πρόσφατα θέματα "Μάγκας και Ρεμπέτικο" και "Βάση τραγουδιών", ανοίγω το ενδιαφέρον αυτό θέμα, που κατά καιρούς μπορεί να απασχόλησε τους περισσότερους από μας, περιμένοντας να ακούσω με ενδιαφέρον τις απόψεις σας.
Χωρίς να θέλω να επηρρεάσω κανέναν, παραθέτω την άποψη του ερευνητή και συγγραφέα Σάκη Πάπιστα (sakispap) από το ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο του "ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 1940-1949" (2007, Εκδόσεις Κυριακίδη):
"Το ρεμπέτικο με το λαϊκό τραγούδι έχουν κάπως ασαφείς διαφορές, που δύσκολα κανείς μπορεί να τις επισημάνει, ενώ ένα καλά (μουσικά) εξασκημένο αυτί δεν δυσκολεύεται να ξεχωρίσει το είδος ενός συγκεκριμένου τραγουδιού, αν δηλαδή είναι ρεμπέτικο ή λαϊκό.
Αν και δεν είμαι μουσικός, έχω την αίσθηση ότι σαφώς διαφέρουν ως προς τη σύνθεση, την ερμηνεία, τη συγκρότηση της λαϊκής ορχήστρας (στο λαϊκό, πολλές φορές, συμμετέχει βιολί ή κλαρίνο και αργότερα αρμόνιο, τζαζ, κρουστά, κλπ), την ενορχήστρωση, το μουσικόχρωμα, ακόμα και στους ρυθμούς.
Για παράδειγμα, ενώ συνυπάρχουν τα ζεϊμπέκικα και τα χασάπικα και στα δύο είδη, στο λαϊκό έχουμε πολλά τσιφτετέλια και οριεντάλ ρυθμούς.
"Έτσι, λοιπόν, επισημαίνουμε ότι οι διαφορές Ρεμπέτικου και Λαϊκού τραγουδιού δεν είναι και τόσο ευκολοδιάκριτες σε όλους.
Πάντως (και αξίζει να το επισημάνουμε, γιατί έχει κι αυτό την αξία του), πολλοί δημιουργοί και ερμηνευτές δεν δέχονται καν την ύπαρξη του ρεμπέτικου και αναφέρονται μονολεκτικά στο Λαϊκό Τραγούδι (π.χ., Βασίλης Τσιτσάνης, Τάκης Μπίνης, κ.α.).
"Για όσους κάνουν τη διάκριση (που είναι οι περισσότεροι, και για μένα προσωπικά είναι υπαρκτή και ξεκάθαρη), το λαϊκό τραγούδι πρωτοεμφανίζεται περίπου στο 1952 (κατά τη γνώμη πολλών, που είναι γνώστες του θέματος, ενώ κάποιοι άλλοι το τοποθετούν χρονικά πολύ ενωρίτερα). Οπότε έχουμε μια χρονική ταύτιση, περίπου 3-4 χρόνων (ή και περισσότερο), όπου Ρεμπέτικο και Λαϊκό τραγούδι συνυπάρχουν και συμπορεύονται (στις αρχές, μέχρι τα μέσα ή και το τέλος της δεκαετίας του 1950). Βέβαια, και πολύ αργότερα, ακόμα και στις μέρες μας, εμφανίζονται νεορεμπέτικες δημιουργίες, αλλά είναι πια μάλλον λιγοστές.
"....Με τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου τον Αύγουστο του 1949 και την ήττα του εργατικού και λαϊκού κινήματος, διαμορφώνεται ένα ιδιαίτερα βαρύ μετεμφυλιακό κλίμα στη χώρα. Και καθώς ο απλός, ο λαϊκός κόσμος του μόχθου βιώνει έντονα στην καθημερινότητα και στο “πετσί” του τη φτώχεια, τη στέρηση, την ανημποριά, την ανασφάλεια, αλλά και την αίσθηση της διάψευσης των προσδοκιών και του πολιτικο-κοινωνικού αδιεξόδου, στο λαϊκό τραγούδι τείνει να κυριαρχήσει αντίστοιχα ένας ρυθμός βαρύς, σε συνδυασμό με μια θεματολογία που προβάλλει και απηχεί αυτήν ακριβώς τη λαϊκή αίσθηση, την πίκρα της κοινωνικής –κυρίως– απόλυτης απόγνωσης. Αναφερόμαστε στο –όπως χαρακτηρίστηκε– “μαύρο” τραγούδι της δεκαετίας του 1950, το βαρύ και πονεμένο, με στίχους που αποπνέουν την αίσθηση της κοινωνικής αδικίας, αλλά και της ατομικής και συλλογικής απελπισίας.
Κατ’ εξοχήν ερμηνευτής του «μαύρου» τραγουδιού αναδεικνύεται ο Στέλιος Καζαντζίδης και όχι τυχαία, καθώς κι ο ίδιος προέρχεται και παραμένει δεμένος με τον κόσμο τον οποίο εκφράζει".
Υπάρχουν διαφορές μεταξύ Ρεμπέτικου και Λαϊκού τραγουδιού?
-
ΘΑΝΟΣ ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΣ
- Δημοσιεύσεις: 11
- Εγγραφή: 19 Δεκ 2006 01:18 am
-
Πέτρος Βένερης
- Δημοσιεύσεις: 11
- Εγγραφή: 21 Δεκ 2004 08:50 am
- Τοποθεσία: Αθήνα
- Επικοινωνία:
Υπάρχουν διαφορές μεταξύ Ρεμπέτικου και Λαϊκού τραγουδιού
Να πω την άποψή μου με παράδειγμα ένα πασίγνωστο ρεμπέτικο τραγούδι. Φραγκοσυριανή. Τη πρώτη εκτέλεση με το Μάρκο, δε μπορείς παρά να τη κατατάξεις στα ρεμπέτικα. Σε μεταγενέστερες εκτελέσεις, από την πρώτη του ηχογράφηση, μέχρι και σήμερα, ακούγεται σαν λαϊκό, ενώ το έχω ακούσει και σε εκτέλεση σκυλάδικη, αρχοντορεμπέτικη, ελαφρολαϊκή και δωματίου (μόνο πιάνο). Ενώ κάποια άλλα ρεμπέτικα και παραδοσιακά τα έχω ακούσει και σε ροκ εκτελέσεις. (Δεν ήξερα αν θα πρέπει να κλάψω ή να γελάσω).
Η αθηναϊκή κομπανία έχει γράψει γύρω στο 1980 πανέμορφα ρεμπέτικα, όπως: Η επιστροφή, Στο τιμόνι που κρατάω, Μ' ένα μπαγλαμά στο χέρι, Μήπως θες να με πικάρεις, Τα βάσανα και άλλα.
Το μηχανάκι μου, του Κορακάκη (και άλλα του ιδίου) γραμμένα μετά το 2000, δε μπορώ παρά να τα κατατάξω στα ρεμπέτικα.
Η γνώμη μου λοιπόν είναι, ότι ένα τραγούδι δε χαρακτηρίζεται ρεμπέτικο ή λαϊκό, βάσει του πότε γράφτηκε. Αλλά ανάλογα με το ύφος του, ποιος και πως το λέει και πως το παίζουν οι οργανοπάιχτες.
Η αθηναϊκή κομπανία έχει γράψει γύρω στο 1980 πανέμορφα ρεμπέτικα, όπως: Η επιστροφή, Στο τιμόνι που κρατάω, Μ' ένα μπαγλαμά στο χέρι, Μήπως θες να με πικάρεις, Τα βάσανα και άλλα.
Το μηχανάκι μου, του Κορακάκη (και άλλα του ιδίου) γραμμένα μετά το 2000, δε μπορώ παρά να τα κατατάξω στα ρεμπέτικα.
Η γνώμη μου λοιπόν είναι, ότι ένα τραγούδι δε χαρακτηρίζεται ρεμπέτικο ή λαϊκό, βάσει του πότε γράφτηκε. Αλλά ανάλογα με το ύφος του, ποιος και πως το λέει και πως το παίζουν οι οργανοπάιχτες.
Να πω κι εγώ την άποψή μου, άποψη ομως που δεν μπορεί να απαντήσει σχηματικά και απλοποιημένα το ερώτημα, και γι' αυτό μπορεί να μην ικανοποιεί πολλούς...
Καταρχήν, το ρεμπέτικο τραγούδι είναι λαϊκό. Το λαϊκό τραγούδι δεν είναι απαραίτητα και "ρεμπέτικο". Το ρεμπέτικο είναι μέρος μιας μεγάλυτερης κατηγορίας, αυτής του λαϊκού τραγουδιού, αλλά αυτή η διακριση δεν εμφανίζεται μόνο με μια χρονολογική τομή πχ πριν και μετά το 55 ( ; ), αλλά υφίσταται και παράλληλα με την, κυρίως προπολεμική, διαδρομή του ρεμπέτικου τραγουδιού.
Παράλληλα δηλαδή με αυτό που λέμε "ρεμπέτικο", κι ήταν κυρίως το πειραιώτικο, το μάγκικο τραγούδι με το μπουζούκι, υπήρχε το δημοτικό με τα κλαρίνα, το σμυρνέικο με τα σαντουρόβιολα, το ούτι κλπ. Κι απόδειξη της έλλειψης στεγανών ανάμεσα στα διάφορα είδη του λαϊκού, είναι το ότι συντελεστές του ενός είδους συναντάμε και στο άλλο είδος. Επίσης συντελεστές του ρεμπέτικου συναντάμε και στο κατοπινό, μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι, που λίγο πολύ αν δεν ταυτίζεται με το ρεμπέτικο, ωστόσο είναι καρπός του.
Επίσης πρέπει να παρατηρήσουμε, ότι προπολεμικά το "ρεμπέτικο" κυριάρχησε και εξαιτίας μιας πολιτικής σκοπιμότητας, που προκειμένου να ενσωματώσει την Ελλάδα στη "δυτική" κουλτούρα αφαιρώντας της τα πολιτιστικά στοιχεία του ανατολικού της "ποδαριού" ("μην της το κλέψανε στο ζάρι"; ), καθιέρωσε τη λογοκρισία της παρτιτούρας κόβοντας ολόκληρη ουσιαστικά την σμυρνέικη μουσική παράδοση, οδηγώντας έτσι σε μια μερική ισοπέδωση την αστική λαϊκή μουσική (ισοπέδωση από την οποία στην πραγματικότητα ποτέ πια δεν συνήλθε), κάτα κάποιο τρόπο το αστικό λαϊκό τραγούδι έγινε με τη βία συγκερασμένο.
Μια ουσιαστική διαφορά στο λαϊκό τραγούδι πριν και μετά τον πόλεμο δεν αφορά το τραγούδι και τη μουσική του καθεαυτά, αλλά τον ίδιο το λαό από τον οποίο πήγαζε αυτό το τραγούδι και στον οποίο απευθυνόταν.
Έχω ξαναχρησιμοποιήσει σ' άλλη συζήτηση εδώ το δίστιχο από τους "μοιραίους" του Βάρναλη: "στο Παλαμήδι ο γιός του Μάζη / κι η κόρη του Γιαβή στο γκάζι". Κατά τη γνώμη μου αυτοί οι δυο στίχοι εκφράζουν με τρόπο να τον πω "οριστικό" τις κοινωνικές καταβολές του προπολεμικού αστικού λαϊκού, του "ρεμπέτικου" τραγουδιού.
Μεταπολεμικά αυτές οι κοινωνικές καταβολές, του λαϊκού τραγουδιού, διαφοροποιούνται. Ο πόλεμος, η αντίσταση κι ο εμφύλιος με την έκβασή τους, συνιστούν συνειδησιακή τομή σε μεγάλα λαϊκά στρώματα. Ο λαϊκός πληθυσμός των αστικών κέντρων αυξάνεται ραγδαία λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης, με λαϊκά στρώματα της υπαίθρου (που φέρνουν τις δικές τους ιδιαίτερες πολιτιστικές αξίες) να "αστικοποιούνται" απότομα, να προλεταριοποιούνται σε συνθήκες ραγδαίας εκβιομηχανησης, ένα 10% του λαϊκού πληθυσμού ξενιτεύται, το μετεμφυλιοπολεμικό κλίμα παραμένει πολιτικά και ηθικά ζοφερό, η προπολεμική φυλακή (το "Παλαμήδι") δεν αποτελεί πια ένα κοινωικά και πολιτικά "περιθωριακό" ή μεμονωμένο γεγονός αλλά πλέον κάθε οικογένεια έχει έναν εξόριστο ή φυλακισμένο κι η φυλακή του δεν αποτελεί πια γι' αυτήν μόνο μορφή εκδήλωσης κάποιας μοίρας ή κοινωνικής αδικίας αλλά και μέρος της περηφάνιας της για πολλές από αυτές, μόνο που δεν επιτρέπεται να τραγουδηθεί όπως κάποτε τραγουδιόταν η φυλακή προπολεμικά.
Όλες αυτές οι αλλαγές προβάλλουν στο μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι, άμεσα ή έμμεσα, είτε εξακολουθεί να λέγεται ρεμπέτικο είτε πια λέγεται απλώς λαϊκό, αμέσως μετά τον πόλεμο, ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 40 και παίρνουν το 50 και το 60 πιο σταθερή μορφή.
Τέλος, σε ό,τι αφορά το τραγούδι καθεαυτό, στίχους και μουσική (πέρα από αυτά που έγραψα για τον εξαναγκαστικό "συγκερασμό" του), έχω τη γνώμη ότι το προπολεμικό τραγούδι, το "ρεμπέτικο", προέρχεται άμεσα από την προφορική μουσική παράδοση των αστικών λαϊκών στρωμάτων, προφορική παράδοση η οποία στη δεκαετία του 30 εισαγεται, ενσωματώνεται και πια αναπτύσσεται στους όρους της δισκογραφίας. Ενώ το μεταπολεμικό "λαϊκό", είναι τραγούδι που πια βασίζεται κι αναπτύσσεται πάνω στους εμπεδωμένους όρους και συνθήκες που έχουν ήδη διαμορφωθεί και αποκρυσταλλωθεί (ως προς την παραγωγή και το αισθητικό αποτέλεσμα) χάρη σ' αυτή την "ενσωμάτωση" της προφορικότητας στη δισκογραφία.
Πέρα από όλες αυτές τις σκέψεις όμως, το πιο δύσκολο ερώτημα δεν είναι τι είναι το λαϊκό τραγούδι του χθες, αλλά τι είναι το λαϊκό τραγούδι του σήμερα (και δεν περιορίζομαι στο τραγούδι με μπουζούκια, ούτε μόνο σε παραδοσιακές κλίμακες και ρυθμούς)...
Καταρχήν, το ρεμπέτικο τραγούδι είναι λαϊκό. Το λαϊκό τραγούδι δεν είναι απαραίτητα και "ρεμπέτικο". Το ρεμπέτικο είναι μέρος μιας μεγάλυτερης κατηγορίας, αυτής του λαϊκού τραγουδιού, αλλά αυτή η διακριση δεν εμφανίζεται μόνο με μια χρονολογική τομή πχ πριν και μετά το 55 ( ; ), αλλά υφίσταται και παράλληλα με την, κυρίως προπολεμική, διαδρομή του ρεμπέτικου τραγουδιού.
Παράλληλα δηλαδή με αυτό που λέμε "ρεμπέτικο", κι ήταν κυρίως το πειραιώτικο, το μάγκικο τραγούδι με το μπουζούκι, υπήρχε το δημοτικό με τα κλαρίνα, το σμυρνέικο με τα σαντουρόβιολα, το ούτι κλπ. Κι απόδειξη της έλλειψης στεγανών ανάμεσα στα διάφορα είδη του λαϊκού, είναι το ότι συντελεστές του ενός είδους συναντάμε και στο άλλο είδος. Επίσης συντελεστές του ρεμπέτικου συναντάμε και στο κατοπινό, μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι, που λίγο πολύ αν δεν ταυτίζεται με το ρεμπέτικο, ωστόσο είναι καρπός του.
Επίσης πρέπει να παρατηρήσουμε, ότι προπολεμικά το "ρεμπέτικο" κυριάρχησε και εξαιτίας μιας πολιτικής σκοπιμότητας, που προκειμένου να ενσωματώσει την Ελλάδα στη "δυτική" κουλτούρα αφαιρώντας της τα πολιτιστικά στοιχεία του ανατολικού της "ποδαριού" ("μην της το κλέψανε στο ζάρι"; ), καθιέρωσε τη λογοκρισία της παρτιτούρας κόβοντας ολόκληρη ουσιαστικά την σμυρνέικη μουσική παράδοση, οδηγώντας έτσι σε μια μερική ισοπέδωση την αστική λαϊκή μουσική (ισοπέδωση από την οποία στην πραγματικότητα ποτέ πια δεν συνήλθε), κάτα κάποιο τρόπο το αστικό λαϊκό τραγούδι έγινε με τη βία συγκερασμένο.
Μια ουσιαστική διαφορά στο λαϊκό τραγούδι πριν και μετά τον πόλεμο δεν αφορά το τραγούδι και τη μουσική του καθεαυτά, αλλά τον ίδιο το λαό από τον οποίο πήγαζε αυτό το τραγούδι και στον οποίο απευθυνόταν.
Έχω ξαναχρησιμοποιήσει σ' άλλη συζήτηση εδώ το δίστιχο από τους "μοιραίους" του Βάρναλη: "στο Παλαμήδι ο γιός του Μάζη / κι η κόρη του Γιαβή στο γκάζι". Κατά τη γνώμη μου αυτοί οι δυο στίχοι εκφράζουν με τρόπο να τον πω "οριστικό" τις κοινωνικές καταβολές του προπολεμικού αστικού λαϊκού, του "ρεμπέτικου" τραγουδιού.
Μεταπολεμικά αυτές οι κοινωνικές καταβολές, του λαϊκού τραγουδιού, διαφοροποιούνται. Ο πόλεμος, η αντίσταση κι ο εμφύλιος με την έκβασή τους, συνιστούν συνειδησιακή τομή σε μεγάλα λαϊκά στρώματα. Ο λαϊκός πληθυσμός των αστικών κέντρων αυξάνεται ραγδαία λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης, με λαϊκά στρώματα της υπαίθρου (που φέρνουν τις δικές τους ιδιαίτερες πολιτιστικές αξίες) να "αστικοποιούνται" απότομα, να προλεταριοποιούνται σε συνθήκες ραγδαίας εκβιομηχανησης, ένα 10% του λαϊκού πληθυσμού ξενιτεύται, το μετεμφυλιοπολεμικό κλίμα παραμένει πολιτικά και ηθικά ζοφερό, η προπολεμική φυλακή (το "Παλαμήδι") δεν αποτελεί πια ένα κοινωικά και πολιτικά "περιθωριακό" ή μεμονωμένο γεγονός αλλά πλέον κάθε οικογένεια έχει έναν εξόριστο ή φυλακισμένο κι η φυλακή του δεν αποτελεί πια γι' αυτήν μόνο μορφή εκδήλωσης κάποιας μοίρας ή κοινωνικής αδικίας αλλά και μέρος της περηφάνιας της για πολλές από αυτές, μόνο που δεν επιτρέπεται να τραγουδηθεί όπως κάποτε τραγουδιόταν η φυλακή προπολεμικά.
Όλες αυτές οι αλλαγές προβάλλουν στο μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι, άμεσα ή έμμεσα, είτε εξακολουθεί να λέγεται ρεμπέτικο είτε πια λέγεται απλώς λαϊκό, αμέσως μετά τον πόλεμο, ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 40 και παίρνουν το 50 και το 60 πιο σταθερή μορφή.
Τέλος, σε ό,τι αφορά το τραγούδι καθεαυτό, στίχους και μουσική (πέρα από αυτά που έγραψα για τον εξαναγκαστικό "συγκερασμό" του), έχω τη γνώμη ότι το προπολεμικό τραγούδι, το "ρεμπέτικο", προέρχεται άμεσα από την προφορική μουσική παράδοση των αστικών λαϊκών στρωμάτων, προφορική παράδοση η οποία στη δεκαετία του 30 εισαγεται, ενσωματώνεται και πια αναπτύσσεται στους όρους της δισκογραφίας. Ενώ το μεταπολεμικό "λαϊκό", είναι τραγούδι που πια βασίζεται κι αναπτύσσεται πάνω στους εμπεδωμένους όρους και συνθήκες που έχουν ήδη διαμορφωθεί και αποκρυσταλλωθεί (ως προς την παραγωγή και το αισθητικό αποτέλεσμα) χάρη σ' αυτή την "ενσωμάτωση" της προφορικότητας στη δισκογραφία.
Πέρα από όλες αυτές τις σκέψεις όμως, το πιο δύσκολο ερώτημα δεν είναι τι είναι το λαϊκό τραγούδι του χθες, αλλά τι είναι το λαϊκό τραγούδι του σήμερα (και δεν περιορίζομαι στο τραγούδι με μπουζούκια, ούτε μόνο σε παραδοσιακές κλίμακες και ρυθμούς)...
