Το «πέντε» στα ρεμπέτικα

[spyrosp]

Το «πέντε» στα ρεμπέτικα

Πέντε μάγκες του Περαία πέρναγαν απ’ τον τεκέ
ένας είπ’ απ’ την παρέα πα’ να πιούμε αργιλέ…
ΠΕΝΤΕ ΜΑΓΚΕΣ Ι. Εϊτζιρίδη, 1935

Το κείμενο γράφτηκε από τον Πάνο Σαββόπουλο και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Δίφωνο του Αυγούστου

Από μικρός είχα μιά αδυναμία στους αριθμούς κι όταν προσπαθώ να σκεφτώ τι με τραβούσε πάντα σ’ αυτούς, βρίσκω ότι πρέπει κυρίως να είναι η απολυτότητά τους, η σταθερότητά τους, η συνέπειά τους και η χρησιμότητά τους, στοιχεία τα οποία δεν βρίσκει κανείς εύκολα ακόμα ούτε σε …ιδεολογίες και σε πιστεύω. Το λέω αυτό σα μιά διευκρίνιση στο γιατί καταπιάστηκα με την «αριθμολογία» στα ρεμπέτικα τραγούδια. Αυτό λοιπόν που θεώρησα από την αρχή ιδιαίτερα ενδιαφέρον, έξω απ’ τις χρησιμότατες χρονολογίες, ήταν οι διάφοροι αριθμοί που με ποικίλους τρόπους εμφανίζονταν στα στιχάκια των τραγουδιών. Άρχισα να καταγράφω τις παρατηρήσεις μου χαλαρά, ώσπου μια ωραία μέρα διαπίστωσα με έκπληξη ότι το ένα τρίτο από τους αριθμούς που είχα βρει σε στιχάκια, αναφέρονταν σε έναν αριθμό και συγκεκριμένα στο πέντε (5). Έτσι φτάσαμε στο σημερινό σημείωμα ‘‘Το «πέντε» στα ρεμπέτικα’’.
Να ξεκινήσουμε πρώτα με όλους τους αριθμούς που εμφανίζονται σε ρεμπέτικα στιχάκια και μετά πάμε στο «πέντε». Έτσι οι μεγάλοι αριθμοί αναφέρονται σχεδόν πάντα σε χρηματικά ποσά, π.χ. 100, 110, 200, 300, 400, 1000, 18.000, 4500.000, εκατομμύρια κ.λ.π. σε δραχμές, έχουμε όμως και 500 γίδια! Το χίλια όμως έχει ξεχωριστή θέση, αφού ακούμε για «χίλια τραγούδια», «χίλια δυό μεράκια», «χίλιους δυό καημούς», «χίλια φιλιά», «χίλια τερτίπια», «χίλια λουλούδια», «χίλια τάματα», «χίλια βάσανα», «χίλια λιόδεντρα», «χίλιες φορές», «χίλιες γυναίκες» (τρεις φορές, μάλιστα!), «χίλιες Παριζιάνες», «χιλιάδες γυναίκες», «χιλιάδες ψέματα», «χίλιους όρκους», και άλλα. Από τους μικρότερους αριθμούς ακούμε για 88 πηγάδια, 80 ομολογίες, 60 ραφτάδες, 52 κομμάτια, 50 τιρμπουσόν, 45 μάρτυρες σε δίκη, 40 τσιγγάνες, 40 βρύσες κ.λ.π. Οι περισσότεροι μικροί αριθμοί αναφέρονται κυρίως σε χρόνια φυλάκισης και κάποιοι σε ηλικίες, σε γκόμενες, σε ημέρες, σε μαχαιριές, στην ώρα, σε βάρος και άλλα. Αριθμοί που χρησιμοποιήθηκαν είναι: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 17, 20… Μεγάλη συχνότητα εμφανίζει το 10 (περίπου 5%) και μετά έρχεται το 6 λόγω της γνωστής ποσοτικής φράσης «πεντέξι». Αντίθετα ο μαγικός αριθμός 7 ελάχιστη παρουσία έχει, φανταστείτε μικρότερη του 12! Αυτό όμως που δεν … παίζεται με τίποτα, όπως σας προείπα, είναι το 5 (33% στο σύνολο). Πάμε λοιπόν στο «πενταράκι».
Δεν είναι εύκολο να διατυπώσει κανείς άποψη γιατί αυτή η μεγάλη τάση για τον αριθμό «πέντε» στα ρεμπέτικα στιχάκια, κάτι που φαντάζομαι θα καθρέφτιζε το τι γινόταν και στην καθημερινή τους ομιλία. Γενικά και αόριστα λέω, ότι πρέπει να ‘χει να κάνει με τις διάφορες ιδιότητες του αριθμού, είτε αυτές έχουν σχέση με την αριθμητική, είτε με τη γλώσσα, είτε με τη συμβολική, είτε και με τη μαγεία και οι οποίες ιδιότητες είναι αποτυπωμένες στο ασυνείδητο του Ελληνικού λαού. Ας τα δούμε όλ’ αυτά, έστω και συνοπτικά λόγω πολύτιμου χώρου. Το «πέντε» λοιπόν είναι ένας άκλιτος και απόλυτος, με τη μαθηματική έννοια, αριθμός. Έχει μπει στη γλώσσα μας όσο κανένας άλλος από τους αριθμούς, τόσο για την κατασκευή λέξεων, τοποθεσιών κ.ά, όσο και φράσεων, παροιμιών, συμβολισμών κ.λ.π. Έτσι, έχουμε πάρα πολλές λέξεις: πεντάμορφος, πεντακάθαρος, πεντάρφανος, πεντάγωνο, πεντάγραμμο, πενταφωνία, πένταθλο, πεντάρι, πεντόδραχμο κ.λ.π. Από τοποθεσίες που γεννήθηκαν απ’ το 5 δεν πάμε πίσω. Ενδεικτικά αναφέρω το Πενταμόδι στο νομό Ηρακλείου, τον Πενταμύλη ποταμό στο Δομοκό, το Πεντάλοφο σε Κοζάνη, Βόνιτσα και αλλού, το Πεντάκωμο στην Κύπρο, τους Πενταγιούς (της γκομενάρας της Μαρίας που στην ποδιά της σφάζονταν παλικάρια, λέμε τώρα…), τις Πέντε Βρύσες (πρώην Χατζή Μαχαλέ) στον Λαγκαδά, τα Πέντε Πηγάδια στο Σούλι, τα Πέντε Βιλαέτια (φάτε πιέτε μωρ’ αδέρφια…) του Αγρινίου και άλλα. Να μην ξεχάσω το «πένταθλο» και το παλιό παιδικό παιχνίδι «πεντάλιθα». Από παροιμίες και φράσεις έχουμε: «Κάλλιο πέντε και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρει», «Στους πέντε δρόμους», «Δε δίνω πεντάρα», «Του (της, του, τους,…) πάει πεντε-πέντε», «Πέντε και πέντε κάνουν δέκα», «πεντέξι» κ.ά.
Την παροιμία «Κάλλιο πέντε και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρει» τη βρίσκουμε αυτούσια στο ομώνυμο ΚΑΛΛΙΟ ΠΕΝΤΕ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΕΡΙ των Π. Τούντα – Γ. Αναγνώστου με τη Ρίτα Αμπατζή, από το 1939.
Τη φράση «Στους πέντε δρόμους» τη βρίσκουμε μεταξύ των άλλων:
Στο χασάπικο του Μάρκου Μ’ ΕΚΑΝΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣΑ από το 1937, με τον ίδιον να τραγουδάει: «Μ’ έκανες και χώρισα και συ ‘σουν η αιτία και τώρα μένω μέσ’ στους πέντε δρόμους».
Στο χασάπικο ΜΑΝΑ ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΜΕ ΓΕΝΝΗΣΕΙΣ των Α. Χατζηχρήστου – Κ. Μάνεση από το 1947, με τους Α. Χατζηχρήστο – Γ. Μανισαλή: «…στην ψευτιά αυτού του κόσμου να ‘μαι πάντα μοναχός μου, μεσ’ στους πέντε δρόμους να γυρνώ».
Το «δε δίνω πεντάρα» υπάρχει στην ΑΛΑΝΙΑΡΙΚΗ ΖΩΗ αγνώστου δημιουργού, που είπε το 1948 στην Αμερική η Α. Καραγιάννη: «…και δε δίνω και πεντάρα στον κοσμάκη τι θα πει».
Τη φράση «τους πάει πέντε-πέντε» τη συναντάμε στο παραδοσιακό ΗΣΟΥΝΑ ΞΥΠΟΛΥΤΗ από το 1930, με τον Α. Κωστή: «Τα ζάρια μου τα κούνησα και ήρθαν έξη-πέντε, φάνηκ’ ο μπάτσος στη γωνιά τους πάει πέντε-πέντε».
Το «πέντε και πέντε κάνουν δέκα» το βρίσκουμε στο τσιφτετέλι του Γ. Μητσάκη ΠΕΝΤΕ ΚΑΙ ΠΕΝΤΕ με τους Β. Βλάση – Γ. Μητσάκη: «Πέντε και πέντε κάνουν δέκα, δε γουστάρω άλλη γυναίκα, αγάπη μου».
Το «πεντέξι» βρίσκουμε σε τουλάχιστον έξη τραγούδια και ενδεικτικά στα εξής:
ΣΕΒΝΤΑΛΟΥ του Μ. Χρυσαφάκη από το 1933, με τον Σ. Περπινιάδη. (Σπάει σεβντά μ’ εμένανε και με πεντέξι μάγκες…).
Ο ΚΑΤΑΔΙΚΟΣ του Σ. Γαβαλά από το 1935 με τον Κ. Ρούκουνα. (… στο «Μεντρεσέ» και «Κάρκουλα» άλλα πεντέξι χρόνια…).
ΔΕ ΣΕ ΘΕΛΩ των Ζ. Κασιμάτη – Σ. Περιστέρη από το 1936, με τη Γ. Μηττάκη. (…θα ‘χω γκόμενους πεντέξι για να μπω στο μάτι σου…).
ΚΟΥΒΕΝΤΑ ΜΕ ΤΟ ΧΑΡΟ, του Π. Τούντα από το 1936, με τον Κ. Ρούκουνα. (Το Χάρο τον αντάμωσαν πεντέξι χασικλήδες…).
Το «πέντε» θεωρείται μαγικός αριθμός γιατί είναι… μπλεγμένος σε διάφορους συμβολισμούς, όπως για παράδειγμα στην «πεντάλφα». Η «πεντάλφα» είναι το γνωστό σχήμα που αποτελείται από πέντε κεφαλαία Α, κανονικά συμπλεγμένα εν είδη πεντάκτινου αστεριού και μπορεί να χαραχτεί με μία μονοκοντυλιά. Ήταν σύμβολο των Πυθαγορείων, των λιθοξόων και των ελευθέρων τεκτόνων. Το βρίσκουμε όμως και σε νομίσματα, όπως π.χ. της Ινδίας. Σύμφωνα με δεισιδαιμονίες του Ελληνικού λαού αν η «πεντάλφα» χαραχτεί στην πόρτα κάποιου σπιτιού, εμποδίζει σ’ αυτό την είσοδο των βρικολάκων.
Η «πεντάλφα» δεν έχει περάσει σε ρεμπέτικο. Έχει όμως περάσει η «πεντάμορφη»:
Στην ΑΓΙΟΘΟΔΩΡΙΤΙΣΣΑ του Β. Παπάζογλου από το 1935, με τον Στελλάκη. (Βρε Αγιοθοδωρίτισσα πεντάμορφη στα κάλλη…).
Στην ΠΕΝΤΑΜΟΡΦΗ του Α. Χατζηχρήστου από το 1949, με τον ίδιον , τη Σ. Καλφοπούλου και τον Μάρκο. (Σιγά-σιγά φίλε μου τα’ αμάξι, έφτασ’ η πεντάμορφη τις καρδιές να κάψει…).
Σαν αρίθμηση των στοιχείων ενός συνόλου, το «πέντε» έχει μεγάλη παρουσία.
Για παράδειγμα οι πέντε «ουσίες» του σύμπαντος αποτελούνται από τέσσερα γήινα στοιχεία και ένα πέμπτο ουράνιο, την πεμπτουσία.
Τα πλατωνικά στερεά είναι πέντε.
Οι ανθρώπινες αισθήσεις είναι πέντε.
Τα δάχτυλα χεριού ή ποδιού είναι επίσης πέντε.
Όμως είναι κι άλλα που τον κάνουν «μαγικό» τον αριθμό πέντε. Για παράδειγμα το 5 είναι το άθροισμα του πρώτου άρτιου αριθμού (2) και του πρώτου περιττού (3). Και για κάποιους το 2 οδηγεί στον Δία (=δύο) και το 3 στον Πυθαγόρα λόγω του αξιώματός του «τριπλά είναι στη φύση τα πάντα».
Στα ρεμπέτικα τραγούδια ακούμε για: «πεντάρα», «πεντόλιρο», «5 δραχμές», «5 δράμια», «5 χαρτονομίσματα», «5 πιστολιές», «5 μαχαιριές», «5 μήνες», «5 φιλιά», «5 άσσοι», «5 δάχτυλα», «5 γκόμενες», «5 μέρες», «5 μήνες» κ.ά.
Για «πέντε μάγκες» ακούμε στα τραγούδια:
Ο ΑΡΓΙΛΕΣ Β. Παπάζογλου, 1933 (Πέντε μάγκες συζητούνε αργιλέ μου να σε πιούνε…)
ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ Ι. Μοντανάρη, 1935 (Πέντε μάγκες στον Πειραία ζούλα κάνανε παρέα …).
ΠΕΝΤΕ ΜΑΓΚΕΣ Ι. Εϊτζιρίδη, 1935 (Πέντε μάγκες του Περαία πέρναγαν απ’ τον τεκέ…).
Και κάπως διαφορετικά στα εξής:
ΣΤΟΝ ΤΕΚΕ ΤΟΥ ΠΕΡΔΙΚΑΚΗ Κ. Τζόβενου, (Πέντε κάθονται τριγύρω και το μάπα φέρνουν γύρω…).
ΣΑΝ ΕΓΥΡΙΖ’ ΑΠ’ ΤΗΝ ΠΥΛΟ Β. Παπάζογλου, 1935 (…βλέπω πέντε παλικάρια ξαπλωμένα στα χορτάρια …).
ΠΕΝΤΕ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΝ ΑΔΗ Γ. Παπαϊωάννου, 1947 (Πέντε Έλληνες στον Άδη ανταμώσαν ένα βράδυ…).
Για διάρκεια φυλάκισης, σε σχέση με τον αριθμό «πέντε» έχουμε:
Ο ΛΑΘΡΕΜΠΟΡΟΣ Γ. Καμβύση, (…πέντε χρονάκια στου Συγγρού…).
ΠΕΙΣΜΑΤΑΡΙΚΟ Ι. Μοντανάρη, 1933 (…πέντε μήνες φυλακή για το δικό σου το φιλί…).
Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΑΡΓΙΛΕ Β. Παπάζογλου, 1936 (Πέντε χρόνια δικασμένος μέσα στο Γιεντί Κουλέ…)
Βέβαια υπάρχουν κι άλλες «διάρκειες»:
ΔΕ ΜΕ ΣΤΕΦΑΝΩΝΕΣΑΙ Β. Τσιτσάνη, 1946 (…πέντε χρόνια συ με τυραννάς, δε με στεφανώνεις με γελάς).
ΕΛΑ ΒΑΠΟΡΙ Γ. Πετροπουλέα – Μ. Μιχαηλίδη, 1938 (Πέντε χρόνια βρίσκεται μακριά κι έμεινα χωρίς παρηγοριά…).
ΜΕ ΤΥΛΙΞΑΝΕ ΔΥΟ ΦΙΝΕΣ Ν. Γούναρη – Ταμβάκη, 1940, (Με τυλίξανε δυό φίνες πάνε τώρα πέντε μήνες…).
ΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΜΕ ΒΑΛΑΝΕ Παραδοσιακό, Μ. Παπαγκίκα, 1928 (Στη φυλακή με βάλανε στο νούμερο το πέντε…).
ΟΙ ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΟΥ ΩΡΩΠΟΥ Γ. Μπάτη, 1934 (…και στο πέμπτο-κελί- της λαθρεμπορίας…).
Είπα ήδη ότι δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί η μεγάλη προτίμηση των ρεμπετών δημιουργών στο «πέντε». Ίσως όμως να ρωτήσει κάποιος γιατί δε χρησιμοποιήθηκε, έστω και παράλληλα με το «πέντε», το επίσης δισύλλαβο και παροξύτονο «έξη». Απάντηση σίγουρα δε θα πάρει, αλλά ας ικανοποιηθεί κάπως με τη σκέψη ότι το «πέντε» «σκίζει» σε παράδοση, μαγεία, συμβολισμό κ.λ.π. σε σχέση με το φτωχό «έξη», πέραν του ότι για στους μάγκες ηχούσε πολύ καλύτερα, αφού αυτό το φοβερό «ντ» παρέπεμπε σίγουρα σε λέξεις οικείες του σιναφιού όπως: «ντεκές», «ντερβίσης», «ντερμπεντέρης», «ντουφέκι», «ντουζένι», «ντουνιάς», «ντουμάνι», «ντούρος», «νταής» κ.ά. Πού να βρεί το «εξαράκι» τέτοια μεγαλεία.

Το κείμενο γράφτηκε από τον Πάνο Σαββόπουλο και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Δίφωνο του Αυγούστου

[spyrosp]

Αναφορικά με το πέντε στα ρεμπέτικα έχω να συμπληρώσω στα προηγούμενα τα εξής τραγούδια: "Πέντε λεβέντες μάλωναν" με την Γεωργία Μηττάκη, "Έχω τώρα πέντε χρόνους" με τον Αραπάκη και το "Πέντε λεβέντες είμαστε" με τον Περδικόπουλο.
Εάν βρεθούν άλλα κομμάτια με τον πέντε παρακαλώ καταθέστε τα στην παρέα μας.